Để chẩn đoán vô sinh, người nam cần làm một số xét nghiệm kiểm tra tinh dịch. Trong trường hợp không có tinh trùng, các xét nghiệm sẽ nhằm vào việc xác định xem vì sao tinh hoàn không sản xuất tinh trùng (nhỏ, dị tật hay chưa chạy xuống), có phải là ống dẫn tinh bị nghẽn hay có viêm nhiễm, khuyết tật ở bộ phận sinh dục không.
Hiện nay, chỉ những người hoàn toàn không có tinh trùng mới phải từ bỏ hy vọng làm cha. Trong số đàn ông đến xét nghiệm tinh dịch, khoảng 8-10% không có tinh trùng. Một phần ba trong số họ có thể tìm thấy tinh trùng trong tinh hoàn. Nếu hoàn toàn không có gì, họ không có cách nào hơn là nhờ vào tinh dịch được hiến hoặc xin con nuôi.
Một số trường hợp tinh trùng chất lượng kém nhưng vẫn còn hy vọng thụ tinh, giới chuyên môn gọi là OATS (tinh trùng ít, không linh hoạt và bất bình thường). Một vài người trong số họ vẫn thụ tinh được theo cách tự nhiên nếu người vợ nhạy con và có sức khỏe tốt. Số còn lại phải nhờ vào khoa học.
Có thể kể đến các tác nhân làm tinh trùng ít và suy yếu: nóng nực vùng tinh hoàn thường xuyên, thừa cân, thuốc lá, tuổi tác hoặc giãn mạch của dây dẫn tinh dịch. Những nguyên nhân gây vô sinh và OATS có rất nhiều và không ngừng tăng lên. Đôi khi chỉ cần sửa chữa thói quen cuộc sống là có tinh dịch gần như bình thường, nghĩa là có khoảng 20 triệu tinh trùng trong 1 ml tinh dịch, một nửa trong số đó di động được và kích thước bình thường.
Trong các trường hợp điều trị một hay nhiều nguyên nhân vô sinh, 20-30% bệnh nhân có hy vọng sản xuất tinh trùng khỏe mạnh trở lại. Với những người khác, có thể chọn một trong nhiều giải pháp: thụ tinh với chính tinh trùng của anh ta, thụ tinh trong ống nghiệm hoặc cấy tinh trùng vào tế bào chất.
Phân tích nguyên nhân và điều trị vô sinh nam đòi hỏi phải có thời gian. Trong khi đó, các bậc cha mẹ tương lai thường hay vội vã vì phụ nữ càng ngày càng muốn có con muộn hơn; nên cũng chậm phát hiện chồng mình vô sinh. Việc điều trị trở thành một cuộc chạy đua với thời gian nhằm giữ lại cho người phụ nữ mọi hy vọng sinh sản. Do đó, nam giới nên yêu cầu được xét nghiệm tinh trùng trực tiếp từ tinh hoàn mà không cần phải qua giai đoạn của các xét nghiệm khác.
Các chuyên gia cho rằng chúng ta còn thiếu nhiều biện pháp phòng chống vô sinh nam; đàn ông chỉ quan tâm đến bộ phận sinh dục của họ khi gặp vấn đề. Thực ra, chỉ cần sờ nắn bìu đã có thể nhận thấy khiếm khuyết của Nếu một người đàn ông muốn có con ở tuổi 35, anh ta phải quan tâm đến khả năng sinh sản của mình trước đó. Nhưng ít ai nghĩ đến chuyện đi gặp bác sĩ nếu chưa cố gắng thật nhiều lần mà vẫn thất bại.
Theo các chuyên gia, nam giới không nên chịu đựng sự vô sinh của mình với mặc cảm là người có lỗi. Nên thổ lộ vấn đề với bác sĩ và khoan chọn giải pháp dùng tinh trùng hiến tặng khi chưa có kết quả cuối cùng về khả năng sinh sản của mình.
Theo một nghiên cứu của Đan Mạch, số lượng tinh trùng trong tinh dịch của đàn ông trên thế giới suy giảm nhanh chóng theo thời gian, khiến tỷ lệ vô sinh nam tăng lên. Các nhà khoa học cũng báo động về tình trạng gia tăng các bệnh có thể dẫn đến vô sinh ở cơ quan sinh dục nam: ung thư tinh hoàn, dị dạng ống dẫn tinh, tinh hoàn không đồng đều.
Nhiều nguyên nhân được nhận diện: tác động của các chất độc hại (thuốc trừ sâu, sản phẩm tẩy rửa gia dụng, mỹ phẩm, thuốc đặc trị…), thuốc lá, stress, rượu bia, nhiệt độ (quần quá chật và ngồi suốt ngày).
Cách phòng chống duy nhất vẫn là khám nam khoa sớm, thay đổi thói quen và cải tạo tốt môi trường sống, làm việc.